In juni 2014 vond er in het Grevenbroekmuseum een uniek moment plaats. In de elektronisch beveiligde vitrinekasten werd door de medewerkers van het museum het eeuwenoud koningszilver van twee Achelse schutterijen tentoongesteld voor de bezoekers. De symbolen van een rijk Achels cultuurleven van twee schutterijen uit de vorige eeuwen werd op die wijze herenigd (zie foto beneden). Het koningszilver – ook wel breuk genoemd – is het belangrijkste bezit van een schutterij. Het koningszilver bestaat uit zilveren schildjes en een zilveren vogel, aan elkaar bevestigd met zilveren sierkettingen.
Grevenbroekmuseum
Het is de koning van de schutterij die de eer krijgt om het rijkste bezit van een schuttersgilde te dragen. Het duidt de waardigheid van de drager aan. Koning worden in een schuttersvereniging was dan ook een bijzonder gebeuren en moest met een uitzonderlijk teken worden beloond.
Bij een schutterij word je koning wanneer er op een vogel in de schietboom wordt geschoten. De schutter die onder de schietboom staat en met de zware buks – weegt liefst 15 kg – de vogel naar beneden haalt, wordt uitgeroepen tot koning. Met het nodige ceremonieel wordt het koningszilver dan over zijn schouders gehangen. Het was gebruikelijk dat elke schutter die de koningsvogel afschoot een zilveren plaat gaf met het jaar van zijn koningschap en zijn naam.

Geschiedenis

De oprichtingsdata van de Achelse schutterijen zijn niet bekend, doch liggen waarschijnlijk in de 15e en 16e eeuw.
Schuttersgilden bestaan sinds eeuwen. Ze werden hoofdzakelijk opgericht om de mensen destijds te beschermen of te “beschutten”. Zij overleefden oorlogen, revoluties en omwentelingen. Zij hebben moeilijke en gelukkige perioden meegemaakt: perioden van erkenning, perioden dat zij verboden waren.
Vanaf de elfde eeuw ontstonden er overal steden met vrijheden, voorrechten en eigen organisaties. En in die tijd ontstonden ook de meeste plattelandsgemeenten. De buurtschappen leverden ieder een burgemeester en zoals in de steden werd er een militie opgericht, die toelagen kreeg, een lokaal, schietterrein en vaandel. De kandidaten moesten zich oefenen in de wapens en zo ontstonden er vanzelf schuttersgroepen, die ingericht werden volgens de toenmalige gildeopvattingen. Dat was dus met dekens en keure, met patroonheilige en feestmis, vaak ook met een eigen altaar, met gildemaaltijden, met vlag en optocht.

De oorspronkelijke opdracht van de schutterijen was er dus een van militaire aard. In 1401 riep prins-bisschop Jan van Beieren bijvoorbeeld de milities van Hasselt, Borgloon, Bree, Bilzen en Beringen op om de Heerlijkheid Grevenbroek te belegeren.
Later werden de schutterijen meer en meer parade-instellingen en tenslotte folkloristische groepen, die kermis en processies opluisterden en dan fier opstapten met hun oude wapens en zilveren platen, als dragers van een schoon stuk verleden.
De Franse Revolutie in 1789 zal de schutterijen wegvegen met de andere gilden en ambachten. In de Kempen en het Maasland zullen ze na die storm echter taai heropleven. Ook in Achel was dat het geval.

Na de nederlaag van Napoleon in de slag van Waterloo in 1815 werden onder het Hollands bestuur van Willem I de twee Achelse schutterijen met de buks heropgericht: “Sint-Monulfus en Gondulfus” en “Sint-Anna”. De schietboom stond in het gehucht het Ven (huidige rotonde Schutterijstraat/Oude Pastorijstraat).
Toen er een einde kwam aan de activiteiten van de oude Achelse schutterijen werd het koningszilver en enkele dekenbanden (een deken was een bestuurslid van de schutterij) in bewaring gegeven aan het gemeentebestuur van Achel en later Hamont-Achel.
Het kostbare zilver bleef al die tijd bewaard in het gemeentehuis van Achel, meer bepaald in de trouwzaal op de eerste verdieping en later in de foyer. Tegenwoordig heeft het een mooie plaats gekregen in het Grevenbroekmuseum.

Al die tijd werd het bewaard in het gemeentehuis van Achel, meer bepaald in de trouwzaal op de eerste verdieping en later in de foyer. Op te merken valt dat de koningsvogel en de schildjes van schutterij Sint-Monulfus- en Gondulfus mooie replica’s zijn.

Schutterij Sint-Anna

De “Sint-Annagilde" heeft opgehouden te bestaan omstreeks 1908. Het originele koningszilver bleef bewaard: een prachtige zilveren vogel en vier oude platen of schildjes.

Deze zilveren plaat is identiek aan een van de vier platen van de schutterij Monulfus en Gondulfus.

– Onderaan in het midden staat: S. Anna – Rondom de plaat in wijzerzin: Joannes Christiani Pastor in Achel dedit A° 1646.

De oudste plaat dateert van 1646 en werd geschonken door de toenmalige pastoor van Achel, Joannes Christiani (Jan Korstjens). De afbeelding draagt twee figuren onder een baldakijn: O.L.Vrouw met kind op de schoot en Sint-Anna met een appel in de rechterhand.

De tekst op de plaat:

“DESE PLAET *HEBBEN VERERT* MATHYS MATHYSSENS* CAPITEYN VAN S ANNA SCHUTTERYEN EN CHATARINA LODEWICK SYN HUYSVROUW A° 1729”

Gedreven plaat met eikenloofversiering. In het midden de afbeelding van Sint-Anna, zittend onder een baldakijn met appel in de rechterhandZelfde uitvoering en afbeelding als vorige. De tekst luidt als volgt: DESE PLAET HEEFT VERERT DE COMPAGNIE ANNO 1729. De achterkant van de plaat heeft een ingekraste tekst: PETER JOANNES J...

De koningsvogel uit gesmeed zilver, staat op een stok met toegevouwen vleugels, gekroond en halsband. Om de poot hangt een kettinkje met lelie. Waarschijnlijk is dit de top van een verloren plaat.

Het jaartal 1646 maakt duidelijk dat er voor dit jaartal al een Sint-Anna schutterij was in Achel. De juiste stichtingsdatum is onbekend.

Vaandel schutterij Monulfus en GondulfusSchutterij Sint-Monulfus en Gondulfus

De schutterij Monulfus en Gondulfus heeft het volgehouden tot na de oorlog van 1914-18. Een laatste keer is ze nog opgetrokken in 1926, bij de viering van het 25-jarig burgemeesterschap van Graaf Cornet de Peissant.
Van deze schutterij bewaart Heemkundekring Achel een mooie vlag met als jaartal 1913.
Het originele oude zilverwerk van Sint-Monulfus en Gondulfus was lange tijd onvindbaar. Tijdens de Eerste Wereldoorlog had Isidoor Willems het in de grond verborgen, om te vermijden dat de Duitsers het zouden meenemen. In 1927 werd het teruggevonden door Frans Achten bij het planten van een fruitboom in de huidige Generaal Dempseylaan. Eén van de schildjes werd toen door een spadesteek beschadigd. (een horizontale breuk in het midden van het schildje bovenaan).
Het originele oude koningszilver werd door dokter Louis De Bont in de jaren '50 van vorige eeuw gekocht bij een Nederlandse antiquair. Hoe de Achelse huisarts eigenaar werd van het koningszilver heeft hij aan ondergetekende verteld.

Koningszilver Monulfus en GondulfusDokter De Bont werd in de na-oorlogse jaren van WO II door de norbertijn Stalmans uit Sint-Huibrechts-Lille erop attent gemaakt dat er bij een antiquair in het hoge noorden van Nederland koningszilver te koop was met schildjes met de namen van de patroonheiligen Monulfus en Gondulfus. Prelaat Stalmans ging er van uit dat het koningszilver van de schutterij van Sint-Huibrechts-Lille was.

Deze gemeente had immers dezelfde patroonheiligen als Achel.Toen dokter De Bont zijn licht ging opsteken bij de antiquair, stelde hij vast dat het om het oude koningszilver van de Achelse schutterij Sint-Monulfus en Gondulfus ging.
Wetende dat het hier ging om zeer waardevol zilverwerk uit Achel, kaartte dokter De Bont dit aan in het college van burgemeester en schepenen van Achel (Dr. De Bont was toen schepen).

Dr. De Bont zei me toen letterlijk: “Het was op het einde van een vergadering van het college dat ik een mogelijke aankoop door de gemeente Achel aankaartte. Het college toonde geen belangstelling. Ze staken een sigaar op, namen hun hoed van de kapstok en vertrokken. Toen heb ik besloten om het zelf aan te kopen. Mijn vrouw heeft nooit geweten hoeveel ik daarvoor ooit betaald heb. Het was alleszins een zeer hoog bedrag”. Volgens Dr. De Bont heeft de gemeente Achel nadien een replica laten maken van het oude koningszilver.

In de notulenboeken van het college en de gemeenteraad van Achel – periode 1935-1960 is er nergens een verwijzing te vinden van de aankoop van koningszilver.

Het oude koningszilver bevat vier schildjes en een koningsvogel.
Het schildje waaraan de koningsvogel hangt is identiek als een schildje van het Sint-Anna konngszilver. In de achterzijde is volgende tekst gegraveerd:

Donné a la Confrairie St. Monulphe et Gondulphe a Achel,
Par Madame la Douairière de Hubens Libre Baronne du St. Empire Grande de Hongrie, Dame d'Achel et Lille St. Hubert & c & c & c 1778

In deze zilveren plaat zijn de patroonheiligen St. Monulpfus (links) en St. Gondulphus (rechts) gegraveerd, ieder afgebeeld met een staf en een kerkje. Boven de patroonheiligen sloeg de zilversmid zijn initialen PG. De horizontale lijn onder de voeten is de beschadiging van de spadesteek. Aan de achterzijde werd deze scheur gesoldeerd.
(De zilversmid Govaert Pieter, geboren te Brugge in 1707 en overleden in 1764. Pieter Govaert legde de eed van deken af in 1750. Zijn merkteken is PG met een cirkel errond).
Het schildje, links, is een mooi gedreven plaat met de afbeelding van St. LAURENTIUS, met rooster.
Daaronder de naam van de schenker: LAURENTIUS CORSTIENS A° 1753.

Het vierde schildje is even groot als bovengenoemd schildje, Onder de afbeelding van de gekroonde O.L. Vrouw met kind en scepter: S. MARIA LAURENTIUS CORSTIENS AA° 1753.
De zilveren koningsvogel staat op een stok, is gekroond, heeft toegevouwen vleugels en draagt een halsbandje.

Het Dokterstraatje

Inhuldiging DoktersstraatjeAls eerbetoon aan de eerste Achelse huisarts Dr. Louis De Bont werd op 30 april 2006 het kerkepad tussen Generaal Dempseylaan en Mortel officeel tot Dokterstraatje ingehuldigd. Het initiatief tot deze inhuldiging kwam van het stadsbestuur van Hamont-Achel.
Tijdens de receptie in de foyer van het gemeenschapshuis (voormalig gemeentehuis) schonk Dr. De Bont het originele koningszilver van de schutterij Monulfus en Gondulfus aan de Achelse gemeenschap. De stad Hamont-Achel is dus eigenaar van dit zeer waardevolle koningszilver.
Het koningszilver van de oude schutterijen Sint-Anna en Monulfus en Gondulfus is te bezichtigen in het Grevenbroekmuseum, Generaal Dempseylaan 1 te Achel.

Dit artikel werd gepubliceerd in het tijdschrift “De Achelse Kapetulie” van Heemkundekring Achel – Jaargang 27 – nr. 3 – September 2014
Tekst: René Winters

Ref: Het Belang van Limburg

Pater Dominicus publiceerde in 1963 zijn brochure over De lagere geestelijkheid van Achel tijdens het Ancien Régime. Hierbij voegde hij een bijlage met de tekening van de vier zogenaamde lage altaren van de kerk van Achel in de 17^de eeuw.

Maar in diezelfde brochure schreef de auteur dat in 1556 dat de naam van Sint-Anna ook toegevoegd werd aan het altaar van Catharina en Barbara.[i] In vele kerken worden Catharina en Barbara van oudsher samen vereerd. Vanaf de Vlaamse Primitieven zijn er tientallen schilderijen die beide heilige vrouwen samen afbeelden.[ii] Het zijaltaar in de rechter beuk van de Achelse kerk was dus rond die tijd toegewijd aan drie heilige vrouwen. Anna, de moeder van Maria, heeft eigenlijk niets te maken met Catharina en Barbara. De meeste heren van Grevenbroek waren het klooster van Catharinadal genegen en voorzagen wellicht het Catharina-altaar van een beneficium. De heren steunden waarschijnlijk tevens het beneficium van het Sint-Anna-altaar omwille van de diensten die de schutterij Sint-Anna bood aan Grevenbroek.

Een mogelijke denkpiste…

Het beneficium van Sint-Anna was niet zo goot: “Het altaar was gewijd, maar niet gedoteerd. Toch waren er inkomsten aan verbonden…”, zo schrijft pastoor Corstjens.[iii] Het bescheiden beneficium was dus al in 1556 overgeheveld naar het rechter zijaltaar. Als mogelijke denkpiste mogen we veronderstellen dat het Anna-altaar op dezelfde plaats als voorheen bleef staan tot het altaar bijna 140 jaar later in 1694 voorgoed verwijderd werd. Ondertussen was het beneficium pro forma overgeheveld naar het rechter zijaltaar. 

Verdere studie zal misschien nog bijkomende informatie vinden. Misschien had de schutterij Sint-Anna liever dat haar eigen altaar bleef staan waar het stond. De schutters wilden tijdens bepaalde vieringen samenzitten (of samen staan), zoals de mannen van de Bond van het H. Hart ook samenzaten bij de maandelijkse viering van de bondsleden. De linker middenbeuk was daarvoor heel geschikt.

Over de plaats van de eventuele beelden hebben we geen informatie. Zouden de beelden van Catharina en Anna, samen met Antonius abt, verdwenen zijn bij de “droevige opruiming” van 1866 toen meerdere heiligennissen werden toegemetst?[iv] Het prachtige beeld van Barbara is gelukkig bewaard.

Tekst: Erepastoor-deken, Jan Kwanten (†29-11-2015), pastoor te Achel-Centrum van 1976 tot 1980

[i] Idem, p. 173.

[ii] Feesten van het kerkelijk jaar, Kan. V. Vande Velde, Steenbrugge, p. 93.

[iii] M. Bussels, a.w. 1939,  p. 171.

[iv] Idem, 1939,  p. 295.

Een korte geschiedenis
In de archieven van het oude land van Grevenbroek bleef weinig bewaard over de schutterijen die zowel in Hamont, Achel als Sint-Huibrechts-Lille actief waren. De heerlijkheid Grevenbroek bestond vroeger uit de gemeenten Hamont, Achel en Sint-Huibrechts-Lille. Binnen het oude land van Grevenbroek hebben zeker zeven schutterijen bestaan. De archieven maakten duidelijk dat er in Achel twee schutterijen waren, in Hamont zelfs drie. Achel en Hamont hadden allebei een Sint-Annagilde. Van de Achelse schutterij Sint-Anna bleef het koningszilver bewaard. Een van de schildjes draagt het jaartal 1646.
Van het koningszilver van de tweede Achelse schutterij Monulfus en Gondulfus bestaan twee versies, het originele en een replica. Dit kostbare erfgoed wordt bewaard in het Grevenbroekmuseum van Hamont-Achel. Een oud vaandel van schutterij Monulfus en Gondulfus wordt bewaard bij de Achelse heemkundekring. 
In Achel stond de schietboom in het gehucht het Ven, op de huidige rotonde in de Schutterijstraat. In de schepenboeken vond men een vermelding terug van 10 juli 1595. Toponiemen als het ‘Schuttersveld’ en “Aen den schutboom’ herinneren aan het schutterijverleden in Achel. Omstreeks 1900 verzwakten de activiteiten van de Achelse schutterijen. Enkel bij bijzondere gelegenheden kwam de schutterij nog eens op het voorplan.

Een nieuwe schutterij in Hamont-Achel
In 2002 broeide in Achel de idee om een der oudste doch “slapende” verenigingen, namelijk de schutterij, terug tot leven te roepen. Het was Bert Jansen, beroepshalve producent van kogelvangers voor schutterijen en gilden – zijn bedrijf is gevestigd op het industrieterrein Oude Pastorijstraat, kadastraal genoemd “Aen de schutboom” – die de wagen aan het rollen bracht. Samen met buurtbewoner René Winters werd een werkgroep ad hoc opgericht om te onderzoeken of er mogelijkheden waren om een nieuwe schutterij op te richten.
Op woensdag 17 oktober 2003 werd in parochiaal centrum Michielshof het eerste bestuur samengesteld van de nieuwe schutterij Sint-Anna Achel. Voor de functiebenaming van de bestuurders greep men terug naar de oude benamingen van de vroegere Achelse schutterijen zoals kapitein (voorzitter), regerend deken (ondervoorzitter), deken-schrijver (secretaris), deken-schatbewaarder (penningmeester) en deken (bestuurslid). De heropgerichte schutterij zoekt haar weg in de schutterijwereld.
Het Beukennootje (deel van de oude quarantainestallingen) in Achel-Statie werd de eerste locatie. Voornaamste activiteit was het luchtbuksschieten op vrijdagavond. Tijdens de zomermaanden trokken de gildebroeders naar bevriende schutterijen om met de zware buks te schieten of om aan enkele wedstrijden deel te nemen. De schutterij kreeg op 8 december 2006 een zware opdoffer te verwerken toen hevige windstoten ervoor zorgden dat twee zware loofbomen pal op het dak van het Beukennootje vielen. Van de ene minuut op de andere had de schutterij geen onderdak meer. Van de nood werd een deugd gemaakt. Op 29 december 2006 mocht de schutterij een leegstaand café in Hamont tijdelijk in gebruik nemen. De volgende locatie was het administratieve gedeelte van een bedrijfspand in Hamont.
De schutteDe Kluiswachtrij draagt een ‘Belgisch’ uniform met zwart-gele jas, rode broek en zwarte hoed met witte veer. Tijdens de jaarlijkse Antoniusprocessie in juni mag de schutterij telkens op veel bijval rekenen. Schutterij Sint-Anna Achel is een vzw die aangesloten is bij de Federatie van Vlaamse Historische Schuttersgilden en bij de bond DLS of de Lommelse SchuttersGilden, samen met de Sint-Jozefgilde, Koninklijke gilde Sint-Ambrosius en koninklijke gilde Sint-Sebastiaan.

De nieuwbouw
Na goedkeuring van de bouwvergunning, milieuvergunning (klasse I) en wapenvergunning voor de zware buks (kal. 12) en 22LR-geweer, begonnen bestuur en leden aan de nieuwbouw. Op 8 augustus 2012 werden vier schietmasten geplaatst. Door de kogelvangers komt er geen lood van de kogels meer in het milieu terecht. Na een lange en koude winter en een nat voorjaar werden de eerste stenen gemetseld op maandag 15 april 2013. De afmetingen van de nieuwbouw zijn 22 x 11 meter. De oppervlakte van de kantine – met zadeldak – bedraagt 145 m². In de kantine is een schietstand opgesteld met vier schietstanden voor het luchtbuksschieten. In het gedeelte met het plat dak bevindt zich de inkomhal, sanitaire ruimten, kleedkamer, keuken en berging. De nieuwbouw beantwoordt volledig aan de strenge EPB-normen (‘EnergiePrestatie en Binnenklimaat). Het gebouw werd plechtig geopend op 17 september 2016.

Schutterij Sint-Anna Achel is een vzw die aangesloten is bij de Federatie van Vlaamse Historische Schuttersgilden en bij de bond DLS of De Lommelse Schuttersgilden, samen met de Sint-Jozefsgilde, Koninklijke gilde Sint-Ambrosius en koninklijke gilde Sint-Sebastiaan.

Tekst: René Winters en Guido Tijskens

Tijdens de Franse revolutie werden de schutterijen in principe afgeschaft, voornamelijk omdat zij een eerder religieuze groepering waren. Maar vele schutterijen bleven bestaan, zij het met een heel beperkte werking. Tijdens het Nederlands bewind (1814-1830) werden schutterijen weer erkend maar strenger gereglementeerd.

In de séance van 14 juli 1819 legde de gemeente Achel, in opdracht van de provinciale overheid, nieuwe regels op over wapenbezit en het gebruik van wapens. De twee schutterijen, Sint-Monulfus- en Gondulfus en Sint-Anna waren in die tijd nog actief. Zij luisterden processies op, waren aanwezig tijdens de kermisdagen en lieten zich opmerken bij bijzondere gebeurtenissen in het dorp.

Het gemeente bestuur van Achel gezien hebbende het besluit van zijn Excellentie den gouverneur der provincie Limburg dato 9 september 1816 welk permitteert aan de inwoonders op gestelde tijden van het jaar naar den vogel te schieten en dat de dagen waar op zulks zal plaats hebben door het gemeente bestuur moet bepaald worden.

In aanmerking nemende dat bij gemeld besluit g’ordonneert word dat de geweren moeten ongeladen onder de schutters boom gebragt worden en voor het vertrek van die plaats weder behoorlijk ontladen moeten zijn.
In aanmerking nemende het misbruik het welk plaats heeft bij de schutterijen door het zwaar laden der geweren en het afschieten der zelve, zoo in als buiten hunne trekking, heeft het gemeente bestuur om zulkx te voorkomen en de ongelukken van brand en andere die over twee jaren te Exel en in het loopende jaar te Echt aan de Maas zijn ontstaan door het schieten.

Goedgevonden en verstaan

Art.1.

Het zal aan de inwoonders van Achel geoorloft zijn den vogel te schieten op de dagen van Monulphus en Gondulphus patroonen dezer gemeente als mede op den dag van S. Anna 26 dezer maand, mits zig gedragende aan den inhoud van het bovengemeld besluit van zijne Excellentie den Gouverneur.

Art.2.

Het word aan de leden der schutterijen en op de verantwoordelijkheid van hunne opperhoofden verboden van in hunne trekking bij het schieten van den vogel in de processien, kermis en andere dagen , geweren, pistolen of andere instrumenten af te schieten of te lossen en van met de zelve geladen te verschijnen.

Art.3.

Het word insgelijkx aan een igelijk verboden van met of op de bruiloften te schieten of ter welke gelegentheid van vreugde bedrijven het zoude mogen wezen zonder autorisatie van het gemeente bestuur.

Art.4.

Alle overtredingen desaangaande zullen gestraft worden volgens de wet en met confiscatie der wapens daar en boven.

Aldus g’arresteert in onze vergadering te Achel den 14 juli 1819

Het gemeentebestuur van Achel

(getekend: Koeckhofs, schout; Houtain, schepen en Heynen, secretaris)

Bron: Rijksarchief Hasselt, Gemeente Achel, nr. 8 - Samenstelling: Luk Van de Sijpe, Hamont-Achel  Publicatie in Grevenbroeker Echo’s, nummer 4, 2016